Over de tentoonstelling met werken van Jacoba van Heemskerck (1876-1923) in het Kunstmuseum Den Haag tot 1 maart 2026 valt veel te vertellen. Op haar website Uit de kunst doet Marina Marijnen dat ook uitvoerig: ze plaatst haar in haar tijd, naast andere bekende kunstenaars. Uitgangspunt is de expositie Alles gegeven, de gelijknamige biografie van Marie Tak van Poortvliet door Jacqueline van Paaschen en de schilderijen die daar ook hangen van tijdgenoten, zoals Piet Mondriaan, Wassily Kandinsky en Franz Marc.

Marijnen schrijft: Gaandeweg abstraheerde Van Heemskerck de waargenomen realiteit. Maar anders dan Mondriaan, met wie zij in Domburg meer dan eens samenwerkte, liet zij de werkelijkheid nooit geheel los. Beide kunstenaars vonden inspiratie in het theosofische en daaruit voortgekomen antroposofische gedachtegoed van Rudolf Steiner. Wat hielden deze ideeën in? Even kort door de bocht: volgens de theosofische levensvisie gaan alle religies terug op één universele, tijdloze bron van wijsheid. Op deze filosofie borduurt de antroposofie voort. Gericht op de menselijke ontwikkeling zoeken de aanhangers naar verbinding tussen de fysieke en de spirituele wereld. Dit manifesteert zich in praktische toepassing van deze kennis in onderwijs, geneeskunde en landbouw.

En verderop: Heemskerck vestigde zich in Den Haag. De zomermaanden bracht ze door bij Marie Tak van Poortvliet (1871-1936) in Domburg. Deze welgestelde vriendin was verzamelaar van moderne en eigentijdse kunst. In haar Villa Loverendale waren de kunstenaars die in de zomermaanden naar Domburg kwamen, graag geziene gasten. Jan Toorop, Ferdinand Hart Nibbrig en anderen zagen hier de door Marie Tak verzamelde werken, waaronder de Rode boom van Mondriaan. Dit schilderij beschouwde Marie als het begin van haar verzameling, die verrijkt werd met doeken van Franz Marc, Fernand Léger, Lionel Feininger en Wassily Kandinsky. Voor de Rode Boom, waarvan ook een blauwe variant bestaat, maakte Mondriaan schetsen in de achtertuin van Marie Tak.

Wegens zijn belangstelling voor metafysische zaken herkende Van Heemskerck in Kandinsky een geestverwant. In zijn traktaat ‘Über das Geistige in der Kunst’ schreef hij in 1912 o.a. over de helende werking van kleur bij mentale stoornissen. Van Heemskerck en Tak van Poortvliet, wier zus met psychische problemen kampte, zijn daar eveneens van overtuigd. In samenwerking met psychiater Willem Zeylmans van Emmichoven ontwikkelde Van Heemskerck in 1917 een op kleur gebaseerde therapie; die in 1923 het onderwerp wordt van zijn proefschrift over De Werking van kleuren op het gevoel. De behandeling wordt later toegepast in het door hen opgerichte sanatorium in Bilthoven.

In Domburg duikt ook de architect Jan Buijs op: Door Jan Buijs kreeg ze diverse opdrachten voor villa’s en andere gebouwen. Maar lees verder vooral bij Marina Marijnen zelf.

Afbeelding: Jacoba van Heemskerck: Bild 33, zee met schepen, 1915, Kunstmuseum Den Haag – legaat Marie Tak van Poortvliet.